مدرسه تاب آور

مدرسه تاب آور

مدارس تاب آور در دنیا به رشد خلاقیت و مدیریت استرس در کودکان کمک می کنند

نویسنده: دکتر لیلا افضلی متخصص تاب آوری و پسا دکتری روانشناسی تربیتی

بشر امروز در یک دوره پیچیده زندگی می کند، یکی از مشخصات این دوره تخصصی شدن مسائل و وابستگی افراد به یکدیگر جهت استفاده از تخصص آنها برای تداوم یک زندگی متعادل است. با توجه به سرعت تغییر و پیشرفت در تمام ابعاد زندگی بشر امروز، توجه به کیفیت زندگی تحصیلی دانش آموزان نیز یک امر مهم است.

وظیفه نهاد آموزش و پرورش به عنوان مهمترین نهاد اجتماعی در آماده کردن دانش آموزانی که عامل توسعه کشور تلقی می شوند، برای مواجهه و سازگاری با مقتضیات قرن بیست و یکم که از حساسیت ویژه ای برخوردار است،

بسیار حساس و سنگین است. نقش نظام آموزشی امروزه فقط یادگیری و انتقال دانش رسمی نیست، بلکه به همه ابعاد غیر تحصیلی نیز مربوط می شود و یکی از بزرگترین چالشهایی که سر راه معلمان امروز قدعلم کرده این است که چطور تک تک دانش آموزان را به موفقیت تحصیلی برسانند.

شناسایی عواملی که هم موجب بهبود عملکرد تحصیلی شود و هم سلامت روانشناختی دانش آموزان را ارتقاء دهد از اهمیت خاص برخوردار است.

از جمله این عوامل افزایش تاب آوری دانش آموزان است. تاب آوری عبارتست از فرایند سازگاری با زندگی استرس آمیز و پرچالش به شیوه ای که فرد بتواند با مهارت های حمایتی و سازگاری از پس آن برآید. در واقع تاب آوری ظرفیت تحمل سختی ها و اصلاح خود می باشد.

تمرکز بر تاب آوری به معنای این است که به جای داشتن یک دیدگاه معیوب و تمرکز بر عوامل خطرزا- اینکه مشکلات و خطرات چطور می توانند به رشد ناسالم و عدم موفقیت در زندگی تحصیلی و اجتماعی منجر شوند- دیدگاه تاب آورانه و قوت مداری را در پیش گیریم و بر عوامل پیشگیری کننده تمرکز کنیم: نقاط قوت شخصی، حمایت های رشدی و فرصت ها، موقعیت های محیطی و ویژگی های خانواده ها،‌ مدارس، اجتماعات و گروه های همسالان که فلاکت ها و مشکلات را کاهش و رشد سالم و یادگیری موفقیت آمیز را ارتقاء می دهند.

مدارس بعد از خانواده ها، محتمل ترین محل برای دانش آموزان هستند تا آن ها شرایطی را تجربه کنند که تاب آوری در آنان تقویت شود.

جامعه به خصوص مدارس باید توجه بیشتری به افزودن منابعی در زندگی کودک کنند که به طور موثری با عوامل پرخطر مقابله و عوامل محافظ را تقویت نماید. تأکید باید روی روابط شخصی تر در محیط مدرسه، همکاری بین خانواده و مدرسه، کشف استعدادهای کودکان و تقویت آنها، قوت بخشیدن به راهبردهای یادگیری، انگیزش، خودکارآمدی، مهارتهای دانش بنیادی و امیدواری باشد که مشوق سازگاری انسانی باشد.

تاریخچه تاب آوری و خطرپذیری نشان می دهد که مدارس، محیط هایی حیاتی برای افزایش ظرفیت تاب آوری، سازگاری با مشکلات و گسترش بسط توانایی های اجتماعی، تحصیلی و حرفه ای هستند که در زندگی هر فرد ضروری به نظر می رسند.

در این میان برنامه مدارس تاب آور می تواند ما را در رسیدن به این هدف یاری نماید. از سال ۱۹۸۹ برنامه مدارس تاب آور مبتنی بر راه حل های اثبات شده مدیریت استرس برای نوجوانان، والدین و مربیان  ارائه شدند. این برنامه به معلمان و دانش آموزان کمک می کند که عوامل استرس زا را کنترل نموده و در نتیجه استرس دانش آموزان و فرسودگی معلم را کاهش داده و جو مثبتی در مدرسه ایجاد می کند.

برنامه مدارس بر اساس دیدگاه تاب آوری، مهارتهای مقابله ای مبتنی بر پاسخ و ابزارهای مدیریت زندگی را برای کمک به مربیان و دانش آموزان جهت مدیریت استرس روزانه و اثربخشی مثبت بر عملکرد تحصیلی و سلامت دانش آموزان، در مدرسه به ارمغان می آورد.

این برنامه در جهت شکل گیری مدارس بدون استرس فعالیت نمی کند، بلکه ابزار مدیریت استرس را در مدارس فراهم می آورد که می تواند به دانش آموزان کمک کند. دانش آموزان وقتی فرصت این را داشته باشند که مهارتهای حل موثر مسائل و پردازش اطلاعات را بیاموزند، متعاقباً تاب آوری تحصیلی را نیز تجربه می‌کنند، تکالیف خانه را انجام می‌دهند، در فعالیتهای کلاسی شرکت می‌کنند؛ دنبال فرصتهای هنری و ورزشی می‌روند و داخل و خارج از مدرسه به فعالیتهای تفریحی می‌پردازند. هیچ کسی نمی‌تواند تضمین کند که کودکان با چالشهای اجتماعی – اقتصادی روبرو نمی‌شوند. با این حال معلمان این امکان را دارند که توانایی دانش آموز را برای مقابله با شرایط دشوار بالا برده و به آنها کمک کنند که تاب آوری را در خود پرورش دهند.

 

تاب آوری در محیط آموزشی تاب آوری تحصیلی نام دارد و آن را به عنوان ظرفیت دانش آموزان در غلبه بر خطرات حاد و مزمن که به عنوان تهدید های بزرگ در فرایند تحصیلی به شمار می آیند تعریف می کنند و آن را در دانش آموزانی که با چالش ها، شکست ها و فشارها رو به هستند، به عنوان بخشی از زندگی تحصیلی ‌‌اشان می دانند. از سوی دیگر تاب آوری تحصیلی تنها محدود به دانش آموزان دارای پیشینه و شرایط نامطلوب نیست، بلکه همه دانش آموزان در فرایند تحصیلی خود، سطوحی از عملکرد ضعیف، ناملایمات، چالش ها و شکست ها را تجربه می کنند. تحقیقات نشان داده اند دانش آموزانی که در برنامه تاب آوری شرکت می کنند: در حاضر شدن در کلاس و در نمرات خود پیشرفت دارند، عزت نفس آنها افزایش یافته و احساس استرس کمتری دارند، معنویت آنها افزایش یافته و حافظه آنها نیز عملکرد بهتری دارد و بیشتر خود راهبر می شوند.

مزیت برنامه تاب‌آوری این است که وقتی محیط محافظ شکل گرفت و فراوانی عوامل محافظ افزایش یافت، جو مدرسه و نحوه مراقبت و همچنین دستاوردهای تحصیلی بچه ها بهبود خواهد یافت. در این شرایط دانش آموزان آسیب پذیری کمتری در مقابل خطر مایل شدن به رفتارهای نامناسب خواهند داشت. در بافت زمینه مدرسه، تاب‌آوری می‌تواند به خوبی باعث تغییر دیدگاه از خطر-محور به کودک – محور شود. این امر باعث می‌شود که معلمان دست از نگاه به کودکان و خانواده هایشان از پس عینک بدبینی بردارند و دیدگاه جامعتری اتخاذ کنند که شامل نقاط قوت و ظرفیتهای بچه ها نیز بشود.

‌پژوهش های مختلف و پژوهشی که از سوی مرکز همیاری برای یادگیری تحصیلی- اجتماعی و هیجانی صورت گرفته است، نشان می دهند که یادگیری تحصیلی، اجتماعی و هیجانی از یکدیگر جدا نیستند و تمامی دانش آموزان، صرفنظر از اینکه در محیط پرخطر قرار گرفته باشند یا نه، نیاز به ترکیبی از آموزش مهارت های تحصیلی، اجتماعی و هیجانی دارند تا بتوانند در دنیایی که قرار  است در آن با چالش های زیادی روبرو باشند، موفقیت آمیز زندگی کنند. با این حال هنوز سیستم آموزشی در درک و اجرای این مفهوم مشکل دارد. در واقع سیستم آموزشی ما با تأکیدی که روی امتحان های کوتاه مدت دارد، بیشتر از اینکه عاملی برای کاهش استرس باشد، به میزان استرس می افزایید. این هم از دلایلی است که نشان می دهد چرا تاب آوری برای دانش آموزان ما جنبه حیاتی دارد. تاب آوری به دانش آموزان ما کمک می کند نه تنها با نیروهایی که از بیرون در مدرسه به آن ها وارد می شود و آن ها را دچار استرس می کند مقابله کنند، بلکه با نیروهای بسیاری که از درون خود مدرسه برمی خیرد و بر استرس آن ها دامن می زنند نیز برخورد مؤثری داشته باشند.کودکان تاب آور به لحاظ اجتماعی توانمند بوده و دارای مهارت های زندگی مانند حل مسئله، تفکر انتقادی و توانایی برای اقدام هستند. به علاوه بچه های تاب آور حس هدفمندی داشته و آینده مثبتی را برای خودشان پیش بینی می کنند. آنها در مدرسه و زندگی شان علائقی خاص و حس هدفمندی و انگیزه برای رسیدن دارند.

مدارس توان آن را دارند که تاب آوری را در خود ایجاد کنند. حتی اگر موانعی هم برای ایجاد تاب آوری در مدارس وجود داشته باشد، معلمان می توانند فضای تاب آوری را ایجاد کنند؛ فضایی که به طور بسیار قوی با موفقیت تجصیلی دانش آموزان در ارتباط است. معلمان می توانند با تلاش خود بر موانع تاب آوری در مدارس غلبه کنند.

پژوهش هایی که در مورد تاب آوری انجام شده اند، یک حس فوریت و ضرورت را ایجاد کرده اند. دلایل بسیاری برای این پدیده وجود دارد. اولاً به علت افزایش پیچیدگی تکنولوژی در اواخر قرن بیستم تعداد افرادی که با ناملایمات روبرو می شوند و تعداد ناملایمات و فجایع، در حال افزایش است و افراد بسیاری در معرض خطرات می باشند. کودکان تاب آور دارای ویژگی های خاص و با روش های خاص درک کردن خود و دنیا هستند که این در نوجوانان و جوانانی که در برخورد با چالش ها موفق نبوده اند، به آسانی قابل درک و رؤیت نیست. طرز فکری که کودکان در مورد خودشان دارند بر رفتارها و مهارت های آنها تأثیرگذار می باشد.

شکی نیست که مهمترین منبع برای پرورش و بالندگی تاب‌آوری در کودکان و نوجوانان خانواده است. اما پس از خانواده دومین عنصر تاثیرگذار مدرسه است. مدارس ابتدایی و کارکنان آنها نقشی کلیدی در رشد کودکان بازی می‌کنند. از آنجا که تحصیلات اجباری تنها مرحله ای مقدماتی برای ورود به یادگیری مادام العمر در زندگی و دوران بزرگسالی شایسته است ، کیفیت زمانی که کودکان ما در مدرسه سپری می‌کنند (که دست کم یک سوم زمان فعالیت روزانه را اشغال می‌کند) بسیار حائز اهمیت است. به واسطه تعلیم و تربیت جامع و دانش  آموز – محور که شامل حال تمام کودکان و نوجوانان شود باید محرکها و فرصتهای کافی در اختیار آنها قرار بگیرد تا شایستگی های مختلف، مهارتهای زندگی و خوش بینی نسبت به زندگی در آنها رشد کند. مدرسه و معلمان برای تمامی‌کودکان و به خصوص آنهایی که خانواده هایش قادر به تحقق نقش خود نیستند، فرصت، شانس و مسئولیت دارند که پا پیش بگذارند و اهداف وسیعتر آموزشی و مهارتهای زندگی را پوشش دهند. ورنر و اسمیت دریافتند که معلمان به دفعات به مدل مثبتی برای کودکان تبدیل شده اند؛ مدلی که بیرون از حلقه اعضای خانواده کودک قرار داشته است. به علاوه سرگذشتهای زندگی شخصی بسیاری وجود دارند که از این حکایت می‌کنند که مدرسه و معلمان چه نقش مهمی‌ایفا کرده اند تا کفه ترازو از خطر به سوی تاب‌آوری آمده است.

از دیدگاه دیگر مدرسه و کلاس درس خود ممکن است سیستمی‌باشند که کودک را در معرض تهدیدات چندی قرار دهند از قبیل طرد، انتقاد، زورگویی و شیوه های نامناسب آموزشی. این امر بیانگر نیاز مبرم به ارتقای تاب‌آوری در بافت زمینه مدرسه و ایجاد کلاسهای تاب‌آور می‌باشد. توجه خاصی می‌بایست به کودکانی مبذول شود که نیازهای خاص داشته، آسیب پذیری آنها بیشتر است و ممکن است غفلت یا نادیده گرفتن نیازهای آنها موجب مشکلات جدیدی (همایندی) برایشان به همراه بیاورد.  در چنین موقعیتی پرورش تاب‌آوری کار بس دشواری است.

تحقیقات روشن ساخته که روابط مثبت اجتماعی، دیدگاههای مثبت و هیجانات مثبت، توانایی کنترل رفتار، احساس شایستگی، کلید ارتقای تاب آوری در افراد است. چرا یک دانش آموز می‌تواند بر موانع غلبه کند و دیگری نمی‌تواند خود را با شرایط وفق دهد؟ چه چیزی سبب می‌شود که دانش آموزی بر اوضاع اطرافش تسلط داشته باشد و دیگری غرق مشکلاتش شود؟ شناسایی خصوصیات مشترک دانش آموزان تاب آور می‌تواند نخستین گام برای ساختن تاب آوری در دانش آموزان باشد.

به طور سنتی رویکردهایی که به مشکلات وجود دارد از زاویه پیشگیری به مسأله نگاه می‌کند که به مدل اپیدمولوژیکی سلامت عمومی‌تعلق دارد. در حال حاضر تحقیقات میان فرهنگی درباره تاب‌آوری دیدگاه مسأله را تغییر داده اند و از مدل ارتقاء تبعیت می‌کنند که بهینه سازی نقاط قوت و عوامل تب آوری را برای دانش آموزان در معرض خطر تشویق می‌کند.

مدرسه تاب آور، مدرسه ای است که دانش آموزان آن به لحاظ هیجانی، اجتماعی و تحصیلی به صورت موفقیت آمیز عمل می کنند. در این مدرسه تمام عوامل موجود در آن اعم از دانش آموزان، والدین، کادر مدرسه و معلمان تحت آموزش قرار می گیرند. نتایج اجرای این پژوهش نشان داد که تاب آوری معلمان افزایش یافته و فرسودگی شغلی آنها کاهش یافته، مهارتهای اجتماعی و تاب آوری تحصیلی دانش آموزان نیز افزایش یافته و در نهایت این که اعتماد والدین به مدرسه بیشتر شده و رابطه والدین با کودکان آنها نیز بهبود یافته است.

این برنامه آموزشی برای اولین بار در مقطع ابتدایی  در دو مدرسه دخترانه در منطقه دو شهر تهران و در یکی از شهرستانهای استان تهران (شهر قدس) اجرا شده است و پیش بینی می شود که بتوان در مناطق دیگر آموزش و پرورش نیز اجرا شود.