نقش خانواده در ایجاد تاب آوری نوجوانان در مقابل سو مصرف مواد و اعتیاد چیست ؟ از آنجایـی کـه همـه ی جوانـان نمی تواننـد در خانواده هـا و محیط هـای خطرپذیـر سـالم بـه ماننـد؛ پژوهش هـای اخیـر عـلاوه بـر تأکیـد بـر عوامـل خطـرزا، بـه طـور فزاینـده ای از اهمیـت درک نقـش غیرمسـتقیم روندهـا و عوامـل بازدارنـده و محافظـت کننـده خانوادگـی حمایـت می کنـد.
عوامـل محافظت کننـده احتمـالا بـه طـور مسـتقیم مصـرف مـواد را کاهـش می دهنـد یـا مانـع از نفـوذ عوامـل خطـرزا می شـوند.
آگاهـًی از رونــدهای محافظـت کننده ی خــانوادگی که بــاعث رشـد تـاب آوری در جوانــان می شونــد، بایـد اسـاس مداخلــه ی خانوادگـی و رشـد جوانـان باشـد.
گارمـزی و همـکاران با مطالعـه کـودکان «آسـیب ناپذیرِ» مقـاوم در برابـر فشـار یـا کـودکان تـاب آور دریافتند کـه محیط های محافظـت کننـده ی خانوادگـی منجـر بـه پـرورش جوانانـی شایسـته، باانگیـزه و موفـق می شـود.
همچنیــن مایــکل راتــر(1990) نیــز بــه ایــن نتیجــه رســیده اســت کــه مکانیســم های محافظت کننــده، موقعیت هــای کلیــدی در زندگــی جوانــان را بــه کار می گیرنــد و اینکــه آن هــا را بایـد مـورد توجـه خـاص قـرارداد .کـودکان و نوجوانـان تـاب آور در مقابلـه بـا عوامـل فشـار زا در زندگی شـان از تـوان بالاتـر و تـاب و تحمـل بیشـتری برخوردارنـد، زیـرا آن هـا بـرای بـه حداقـل رسـاندن تأثیـرات منفـی و حفـظ اعتمـاد بـه نفـس و دسترسـی فزاینـده بـه فرصت هـا و امکانـات، از مهارت هــای سازشــی خــود بهــره می برنــد .
هازلـدن 1996(؛ بـه نقـل از برنسـتاین و زیـگ ،1999) بـا مـرور ادبیـات پژوهـش عوامـل موثـر در تـاب آوری در نوجوانـان را بـه شـرح زیـر توصیـف میکنـد:
وجـود یـک مراقـب دلسـوز بزرگسـال:
نقش خانواده در ایجاد تاب آوری اعتیاد نوجوانان گاهی به شکل داشـتن یـک رابطـه ی بین فـردی مثبت بـا یکـی از والدین یـا مراقـب دلسـوز بـزرگ سـال، عامل اصلـی محافظت کننـده در مـورد مصرف مـواد به شـمار می رود .
در بیش تـر مـوارد، والـد مراقـب، مـادر اسـت؛ بنابرایـن، ویژگی هـای مادرانـه مهـم و جـدی هسـتند .پژوهشـگران دریافته انـد کـه مـادران شایسـته ای کـه مهربـان و باعاطفـه و بـا اعتمـاد به نفس هسـتند ،دسـت بـه تنبیـه نمی زننـد و از مهارت های رهبـری برخوردارنـد، فرزندانـی تربیت می کنند کـه احتمال بـزه کار شـدن یـا مصـرف مـواد در آن ها بسـیار کمتر اسـت. بـروک، نومـورا و کوهـن(1989) گزارش کرده انـد کـه در روابـط مـادر- نوجـوان، دلبسـتگی های متقابـل بـه عنـوان عامـل محافظت کننـده عمل نمـوده و تأثیـر عوامـل خطـرزا اولیـه ی دوران کودکـی بـرای مصرف مـواد کاهـش می دهند .
دلبســتگی و پیونــد:
نظریه هــای متمرکــز بــر سبب شناســی مِصــرف مــواد در نوجوانــان، بــر اهمیـت پیونـد بـا خانـواده، مدرسـه و گـروه تأکیـد میکننـد. بـر اسـاس بسـیاری از مطالعـات، توانایـی در «ایجـاد پیونـد»، تـا انـدازه ی زیـادی بـا نتایـج مثبـت مرتبـط اسـت. بـه نظـر می رسـد کـه توانایـی کـودک بـرای برقـراری رابطـه ای صمیمـی و قابـل اعتمـاد بـا فـردی دیگـر، عامـل واقعـیِ تـاب آوری باشـد.
هرچنـد، در غیـابِ فرصتـی بـرای ایجـاد دلبسـتگی بـه والـدی دلسـوز و مثبـت، دلبسـتگی هایینســبت بــه ســایر بزرگســالان دلســوز) یعنــی پدربزرگ هــا و مادربزرگ هــا، بســتگان، خواهــر و بـرادر بزرگ تـر یـا والدیـن ناتنـی، آمـوزگاران ،یـا «پدرخوانـده و مادرخوانـده »یـا والدیـن دوسـتان( می توانـد دلبسـتگی مـورد نیـاز بـه «مراقـب دلسـوز بزرگسـال» را فراهـم آورد. حمایـت خانـواده ی گســترده کــه بیش تــر اوقــات در خانواده هــای ســنتی بــا قومیت هــای مختلــف دیــده می شــود ،احتمـال وجـود آن «مراقـب دلسـوز بزرگسـال» را افزایـش می دهـد.
برخـی از جوانـان بـا فـرار از عـدم پذیـرش، خشـونت ،یـا خانه هـای آشـوب زده و یافتـن «خانـواده»ی مثبت تـر ،یـا محیط هـای ســازمانی، تمریـن خودسـازی می کننـد. همچنیـن احتمــال دارد وابسـتگی های شـدید والـد/ فرزنـد بـا والدینـی کـه هنـوز سـوء مصرف کننـده ی مـواد هسـتند، جوانـان را بـه مصـرف مـواد تشـویق کنـد.
احتمـال دارد خـودداری از مصـرف مـواد و بزهـکاری در چنیـن مـواردی بـه توانایـی جوانـان در ســاختن زندگــی «خانوادگــی» مثبت تــر بــرای خودشــان بســتگی داشــته باشــد. اگــر فرزنــدان خانواده هـای ناسـالم، از طریـق برقـراری رابطـه ای صمیمـی و دلسـوزانه بـا خواهـر یـا بـرادر، مربـی ورزشـی در دوران نوجوانـی ،یـا هـم تیمی هـا، از پشـتیبانی های اجتماعـی برخـوردار شـوند، احتمـال آنکـه مصرف کننـده ی مـواد یـا بـزه کار شـوند بسـیار کـم اسـت.
داشــتن هــدف در زندگــی:
در بخش دیگر نقش خانواده در ایجاد تاب آوری اعتیاد نوجوانان بر اساس اینگونه توصیف شده است که داشــتن آرزو، تعهــد بــه طــرح و برنامـه ای بلندمـدت و توانایـی در بـه تأخیـر انداختـن خواسـته ها، نیـز در تـاب آوری جوانـان مهـم اسـت. چنیـن بـه نظـر می رسـد کـه توانایـی پیشـبرد اهـداف یـا «آرزویـی» بلندمـدت در محافظـت جوانــان در برابــر تصمیمــاتِ بالقــوه فاجعه آمیــزِ زندگــی بســیار اهمیــت دارد. در مطالعــه ای در مــورد تــاب آوری مشــاهده شــد کــه داشــتن هــدف در زندگــی، مهم تریــن عامــل تــاب آوری در برنامه ریـزی موفقیت آمیـز زندگـی بـرای دانشـجویان بـوده اسـت ،کـه حـل مشـکلات و اعتمـاد بـه نفـس را نیـز در پـی داشـته اسـت.
خانــواده ی گســترده ی مســتحکم و ســاختارهای حمایتــی دوســتان: خانواده هــای مســتحکم سرمشـق های بیشـتری ارائـه می کننـد و از فرزنـدان در معـرض خطـر پشـتیبانی می کننـد .یکـی از ویژگی هـای جوانـان تـاب آور ایـن اسـت کـه خـود آنهـا بـه طـور انعطاف پذیـری از اعضـای سـوء مصرف کننــده ی مــواد در خانــواده فاصلــه می گیرنــد.
پشــتیبانی از تصمیم گیری هــای مهــم:
نقش خانواده در تاب آوری و اعتیاد نوجوانان در بخش دیگری خود را بعنوان فرصتی برای مشارکت و تصمیم گیری نمایان میکند خانواده هــا می تواننــد در تصمیم گیری هــای مناســب کــه تــا مدتــی بــر زندگــی جوانــان تأثیــر خواهــد گذاشــت، بــه آن هــا کمــک کننــد؛ تصمیمــات تحصیلــی، آموزش هــای فنــی، انتخــاب شــغل، انتخــاب دوســت و شــریک زندگــی، و عضویــت در گروه هـای اجتماعـی. مطالعـات طولـی توسـط راتـر و دیگـران بـه ایـن نتیجـه رسـیده اسـت کـه تصمیم گیری هــای مثبــت در موقعیت هــای مهــم زندگــی می توانــد تأثیــر عمیقــی بــر مشــکلات آینـده ی فـرد بگـذارد. خانـواده ی حمایـت کننـده، بـا سـال ها خـرد و تجربـه ی اعضـای بزرگ تـر آن ،می توانـد در تصمیم گیری هـای مناسـب بـه جوانـان کمـک کنـد. بـه عـلاوه، احتمـالاً خانواده هـای حمایـت کننـده در مـورد ارزش هـا و بینش هـای خانوادگـی دربـاره ی جهـان، از جملـه مصـرف الـکل و مــواد بحــث و گفت وگــو می کننــد.
همچنیــن، آن هــا می تواننــد در یادگیــری بــالا بــردن زمــان رضایــت و خشــنودی و رشــد و گســترش آرمان هــا دربــاره ی فــردی کــه می خواهنــد باشــند و کاری کـه می خواهنـد انجـام دهنـد ،کمـک کننـد. اگـر بینشـی بـرای خـود یـا آرزویـی بـرای آینـده نداشـته باشـند، در معـرض اتخـاذ تصمیمـات نابخردانـه ای هسـتند کـه فرصت هـای آنـان بـرای موفقیـت را بـه خطـر خواهـد انداخـت.
قوانیــن و اســتانداردهای ســوء مصــرف مــواد والدیــن:
نقش خانواده در ایجاد تاب آوری اعتیاد نوجوانان میتواند بشکل نارضایتــی والدیــن از مصــرف مــواد فرزنـدان و تعییـن اسـتانداردهای روشـن بـرای مصـرف نکـردن بعنوان عامـل محافظـت کننـده ی مهمـی در مصـرف انواع مواد مخدر و الکل نمایان شود . بـر اسـاس نتایـج مطالعـات، نوجوانـان دوازده سـاله ای کـه از 01 یـا 11 سـالگی والدینشــان بــه آن هــا اجــازه داده انــد در خانــه الــکل بــنوشــند، در محیط هــای بــدون نظــارت بیش تـر الـکل مصـرف می کننـد، تـا جوانانـی کـه والدینشـان بـه آنهـا اجـازه ی نوشـیدن الـکل در خانــه را نمی دادنــد.
احسـاس مفیـد بـودن و برخورداری از فرصت هایـی بـرای مشـارکت هدفمنـد در خانـواده:
فرزندانــی کــه در امـــور بــا ارزش و هدفمنــد خانواده شــان شــرکت می کننــد، احتمــالاً در برابــر مصـرف مــواد تـاب آوری بیش تــری دارنـد. احتمـالا مشـارکت جوانـان در فعالیت هـا و وظایـف خانوادگـی، ماننـد کارهـای خانـه، مراقبـت از خواهـر و برًادرهـا و افـراد سـالمند خانـواده ،کمـک بـه انجـام تکالیـف خواهـر و برادرهـا ،یـا کمـک بـه شـغل خانوادگـی، بـه رشـد شایسـتگی های فزاینـده و اعتمـاد بـه نفـس کمـک می کنـد.
پژوهشـگران دریافتنـد کـه «وقتـی بـه فرزنـدان مسـئولیت هایی سـپرده می شـود، پیـام روشـن و واضحـی دارد کـه بیانگــر آن اسـت کـه فرزندشـان شایسـته و آمـاده اسـت تـا عضـو مهمـی از خانــواده باشـد». از طریـق مشـارکت هدایت شـده ی فرزند/بزرگسـال، ایـن فرزنـدان مهارت هـای زندگـی را می آموزنـد تـا بـه طـور موفقیت آمیـزی ایـن مسـئولیت ها را بـه انجـام بـه رسـانند.
توقــع زیــاد والدیــن یــا خانــواده دربــاره ی عملکــرد فرزنــد:
بــر اســاس نظــر پژوهشــگران توقعـات زیـاد از سـوی والدیـن، اولیـاء مدرسـه و اعضـای گـروه و جامعـه از جوانـان، عامـل محافظـت کننـده ی مهمـی بـه شـمار می آیـد. جوانانـی کـه والدینشـان ایـن نگـرش را در آن هـا بـه وجـود آورده انـد کـه هرچـه بـرای موفقیـت نیـاز دارنـد، در اختیـار آنهاسـت، احتمـال مصـرف الـکل یـا دیگـر مـواد در آن هـا کمتـر اسـت. هرچنـد، انتظـارات بایـد متناسـب بـا سـطح رشـد باشـد، در غیـر ایـن صـورت ممکـن اسـت فرزنـد دچـار «سـندرم شکسـت» شـود، ایـن موضـوع توسـط کامفـر و دی مـارش در فرزنـدان والدیـن سـوء مصرف کننـده ی مـواد کـه توقعـات نامتناسـبِ رو بـه رشـدی داشـتند، مـورد توجـه قـرار گرفـت.
به قلم استاد دکتر شهرام محمدخانی
